Folklori i Himarës, lidhjet e legjendave epirote me te vërtetat historike. –

Vallja e Himarës është një degëzim i valles epirote, të cilën autorët antikë e quajnë “vallja pirrike”. Mendohet se nga molosët ka kaluar tek kaonët dhe tesprotët.

Nga: Rami Memushaj

Kënga polifonike dhe vallja e kënduar janë ndër elementet e kulturës shpirtërore të përbashkëta për gjithë Labërinë. Kënga polifonike himarjote është një variant më i ri i polifonisë labe. Sipas etnomuzikologut Spiro Shituni, lidhja mes stilit tradicional lab, si bërthamë rrezatuese të të cilit ai merr labçen e Kurveleshit, dhe stilit të ri himarjot të të kënduarit ndihet më tepër në këngët e grave, porse kjo afri mund të shquhet fare mirë edhe në këngët e burrave. Kur dëgjojmë këngët: «U dogje, Vuno, u dogje», «Ç’erdhi kështu këjo jetë», «Bjer, o Mjergullosh, pse s’bie» dhe këngë të tjera tradicionale himarjote, del në pah një ngjashmëri me këngën kurveleshase. Pikërisht, stili muzikor kurveleshas ka shërbyer si bazë e stilit himarjot të të kënduarit. Por stili himarjot dallon nga stili kurveleshas në praninë e katër zërave dhe në melodikën e veçantë.

Në fillim, stili muzikor i Himarës dallohej prej atij të Kurveleshit nga prania e solistit të katërt, hedhësit, dhe vetëm më vonë filloi të dallohej 60 Shih edhe S. Rusha, Himara në stuhitë e shekujve, f. 80. A KA PAKICA NË HIMARË? edhe nga melodika e veçantë, pasi këngët himarjote këndohen me një tonalitet më të lartë, gjë që kuptohet lehtë kur i dëgjon. Një fazë të rëndësishme në evolucionin e këtij stili shënojnë këngët e interpretuara nga Neço Muka dhe grupi i tij61. Ky I shtoi këngës himarjote, të njohur me emrin “avaz himarjoçe”, një zë që “ia pret” dhe ia ëmbëlson melodinë këngës, duke ia shtuar asaj muzikalitetin62. Këngët dhe vallet, qofshin historike, të dashurisë a të mërgimit, në fshatrat që flasin edhe greqisht, janë shqip, në labërishten e Himarës. Gjatë një ekspedite kërkimore në Himarë,është regjistruar një grua e moshuar, e cila shqipen nuk e fliste mirë, po fjalët e këngës erotike “Zura një bilbil me vesë” i riprodhonte saktë:

Zura një bilbil me vesë

në kafaz të penxheresë

trembem se mos më vdesë.

Dhe në vdiq, mos e qani,

as me ujë mos e lani,

as me ujë, as me verë,

as me lot asaj të mjere63.

Kurse gjyshja dhërmiase e Petro Markos e qante të renë shqip:

O Lenë, o bijë e zërë,

që do veç ku vanë të tërë,

thuaju si na ke lënë,

jo si njërëz, po si qënë…64

61 S. Shituni, S. Shituni, Polifonia labe, Tiranë, 1989, f. 237.

62 A. Varfi, Parathënie e librit “Zemra kërkon miqësinë” të Neço Muko (H)marjotit,

TOENA, Tiranë, 1996, f. 10.

63 B. Dollma, Studimi i Petro Markos për fiset e Himarës, gazeta “Republika”, 23 tetor, 2003, f. 8–9.

64 P. Marko, Intervistë…, f. 26.

Është e vërtetë se në fshatrat dygjuhëse të Himarës këndohet edhe greqisht. Mirëpo këtu nuk është fjala për këngë dhe melodi greke, po për përkthime të teksteve shqip të këngëve, të cilat këndohen “labçe himarjoçe”. Duke qenë përkthime.

të çastit dhe jo krijime, këto këngë janë të rralla. Kështu, në pesëqind faqet e përmbledhjes “Bregu i Detit në këngë”, ku përfshihen këngë të vjetra të Himarës që arrijnë deri në shek.

XIX, gjejmë vetëm një tekst kënge greqisht, po edhe ai përzier me fjalë shqipe:

Spiro Milo me to pena,

Zaho Milo me to palla

lefterosën to Elladha,

qe to kanane Himara65.

Një tjetër element i përbashkët i Labërisë është vallja e kënduar e burrave, e cila ka edhe një variant himarjot. Kjo valle është një degëzim i valles epirote, të cilën autorët antikë e quajnë “vallja pirrike”, që mendohet se nga molosët ka kaluar tek kaonët dhe thesprotët. E ndërtuar në masën metrike me dy rrokje të shkurtra që formojnë një këmbë të qëndrueshme, ajo

quhej nga autorët grekë dhe romakë edhe “jambi mollos”. Ajo ndryshonte nga kërcimet me strukturë dyrrokëshe të fiseve

greke, pasi vallja pirrike, «sa e shpejtë është, aq e shtruar dhe e rëndë bëhet», ndërsa vallet greke «ishin të thjeshta, më të ngadalshme

po më të ndryshueshme» 66. Te De Rada gjejmë një përshkrim të një valleje të tillë, luajtur më 1829 nga Pano Spirua, një luftëtar i Ali Pashë Tepelenës. Këtë valle, që e kishte parë ta kërcenin pleqtë e fshatit të tij, Makit, ai e përshkruan kështu: «Kur këmba e djathtë

mbështetet rëndë mbi tokë dhe dora e djathtë zgjatet poshtë 65 F. Veizi, Bregu i Detit në këngë, f. 254. «Spiro Milua me penë,/ Zaho Milua me pallë/ e çliruan Greqinë,/ dhe e bënë Himarë.» 66 Z. Sako, Rreth gjenezës së valles pyrrike, në “Kuvendi I i Studimeve Ilire  Tiranë, 15–20 shtator 1972)”, II, Tiranë 1974, f. 277–280.

pranë kofshës, sikur të ngulte shtizën në tokë, dora e majtë ngre bërrylin përpara ballit, sikur ta mbulojë atë me mburojë.»67 Duke e krahasuar këtë valle me vallen burrërishte të Fterrës,

Vranishtit e të Himarës, shkrimtari Sulejman Mato thotë: «Është po ai kërcim i fuqishëm dhe dinamik i valltarit të parë, në lartësi, hedhje përpjetë, një hovje triumfuese mbasi ka shqelmuar me forcë tokën. Është po ajo lëvizje e dorës së djathtë, me vrull, sikur me shtizën e mbajtur në atë dorë ai i ka dhënë një goditje vdekjeprurëse kundërshtarit të vet, i cili

duket sikur gjendet poshtë këmbëve të tij.»68 Kjo ngjashmëri e këtyre varianteve me vallen e luftëtarit të Ali Pashës të shpie te një burim i njëjtë i tyre: vallja pirrike, që ruhet ende në Labëri e Çamëri. Në fushën e krijmtarisë  poetike, një element tjetër i përbashkët i Himarës me mbarë truallin shqiptar janë baladat, siç janë ato mbi mbajtjen e fjalës së dhënë. Ndonëse këto balada gjenden edhe në popuj të tjerë të Ballkanit, në baladat shqiptare.

të trevave të ndryshme gjenden elemente të përbashkëta,që mungojnë në baladat e fqinjëve. Dy nga këto balada që gjenden në Himarë, janë “Kosta dhe Dhoqina” dhe “Kënga e Imer Agos.

Praninë e legjendës së parë në trevën e Himarës e ka bërë të njohur E. Çabej, në një artikull të botuar në “Normalisti” më 1934, ku thotë se nxënësi i tij Dhimitër Grillo «pati mirësinë

e më dha një variante të këngës si këndohet në katundin e tij Vuno të Himarës»69. Duke analizuar përmbajtjen e kësaj balade me variantet shqiptare simotra, Çabej arrin në këtë përfundim: «Në dialogun midis nën’e bijë, në besimin e nënës që s’është e bija që trokëllet te dera, po vdekja, në përqafimin e përmallshëm nën’e bijë, variantja jonë e Himarës afrohet me

67 Cituar sipas S. Matos, Labirinte dhe enigma, Tiranë, 2000, f. 40–41.

68 Po aty, f. 41.

69 E. Çabej, Kënga e Lenorës në poezinë popullore shqiptare, Vepra, vëll. V, Prishtinë,

1976, f. 93.

ato të De Radës, Kamardës e Skiroit prej Italie. Shpjegimi qëndron në afrimet që ka Himara me shqiptarët e Italisë në pikëpamje folklori dhe dialektore.» Megjithatë, ai gjen në variantin

e Himarës edhe afërsi me sferën e poezisë greke70.

Balada tjetër, e njohur si “Kënga e Imer Agos”, lidhet me legjendën e kthimit në shtëpi të burrit që ka qenë i larguar për një kohë të gjatë. Edhe kjo baladë gjendet gjithandej në Shqipëri dhe te Arbëreshët e Italisë, po te këta të fundit heroi quhet Kostandini i vogëlith, kurse në Shqipëri ka emër turk dhe mbiemër

që tregon përkatësi në një shtresë shoqërore të lartë të hierarkisë otomane. Për t’u theksuar është se edhe në Himarë, që u shkel fort pak nga turqit, ndihet ndikimi i kulturës

islame: heroi mban të njëjtin emër si në pjesët e tjera të vendit, po me shqiptimin karakteristik të y-së si i. Kjo këngë është e

përhapur në Dhërmi, Palasë, Himarë, Pilur dhe Qeparo. Sipas fshatit, thonë se Imer Agua zbriti nga anija në Spile, në Kondraq të Dhërmiut apo në Fushë të Qeparoit. Me sa dimë, gjer më sot është botuar vetëm një variant i Himarës, i regjistruar më 193771. Po veç tij, kemi në dorë disa variante të tjera, të mbledhura në fshatrat e Bregut nga B. Gaçe më 1992 dhe 1995:

dy variante të Himarës, një të Dhërmiut dhe një të Pilurit. Dy variantet e qytetit të Himarës ndryshojnë fare pak nga njëri-tjetri, po dallohen nga varianti i Dhërmiut dhe i Pilurit,

që ngjajnë më shumë midis tyre. Më shumë largohet nga të tjerët varianti i Pilurit, që duket edhe më origjinali. Në Pilur ruhet edhe legjenda, sipas së cilës Imer Agua ka qenë hajdut nga Dukati. E zuri mbreti, e futi në burg dhe e dënoi me vdekje. Kur po e shpinin në sallën e gjyqit, e pa e shoqja e mbretit.

Ajo e pëlqeu dhe e fshehu në një dhomë të veçantë. Kështu që, në vend të tij, u ekzekutua një tjetër. Ago Imeri i binte karadyzenit

bukur. Po një ditë mori vesh se do t’i martohej gruaja dhe e preu të ngrënët e këngën. Mbretëresha e pyet:

70 Po aty, f. 94.

71 F. Veizi, Bregu i Detit në këngë, f. 7.

A KA PAKICA NË HIMARË?

-Pse s’ha buk e pse s’pi verë,

-Ku kam buk’e ku kam verë?

-Pse s’e lot karadyzenë?

Më erdhi një lajm i rremë,

Më erdhi një kob e zezë

Korba e zezë qan për mua

Edhe gruaja u martua .

-Ç’më jep mua të të lëshoj?

-Të jap besën e ikrarit.

Çpejto ormisin karavën

Me të kuqe e me të bardhë.

Dhe zuri një tramundanë

Për një nat’ e daltë mbanë.

-O ju krushq, ju qoft’ e mbarë,

dua të pies kush e nje Imer Aganë?

Më kish thënë e zeza nënë

kishte një nishan në llërë.

Unë Imer Agai jam

Dhe nishanin tek e kam

-Ju krushq, qejfi mo t’u mbesë

Do t’u japte time mbesë.

Në rastin e bashkësive dygjuhëse, një kriter tjetër për përcaktimin e gjuhës së parë amtare të tyre është të shihet se në cilën gjuhë i shprehin ndjenjat e fuqishme dhe emocionet e

thella në vajet, ninullat, urimet, mallkimet e sharjet. Në kushtet e dygjuhësisë, kalimet nga njëra gjuhë te tjetra janë gjë krejt e zakonshme. Kjo do të thotë që në një frazë shqipe folësi dygjuhës fut fjalë greke dhe, anasjelltas, në frazën greqisht përdor fjalë shqipe. Si rregull, këto fjalë janë elemente të

shkuptimësuara, më shpesh pasthirrma, por edhe thirrorë, që janë kthyer në pasthirrma. Këto fjalë, që në shprehjet e urimit, përshëndetjes, mallkimit etj. nyjëtohen në mënyrë fare të

pavetëdijshme, janë kthyer në elemente paragjuhësore. Këto elemente, që përbëjnë pjesën e pavetëdijshme të ligjërimit të individit dygjuhës, janë me peshë për të gjykuar se cilës gjuhe i takojnë. Si rregull, ato i përkasin gjuhës më të vjetër. Nëse ata që flasin greqisht përdorin rëndom elemente të tilla shqipe,

kjo do të thotë se shqipja është më e vjetra në atë bashkësi. Siç u pa më sipër, formulat e urimit e të mallkimit në të gjitha fshatrat e Himarës janë në gjuhën shqipe. Për sa u

përket përshëndetjeve, këto në fshatrat dygjuhëse të Himarës janë kryesisht në gjuhën shqipe; por edhe në përshëndetjet greqisht, elementet paragjuhësore të tyre janë fjalë të vjetra të shqipes, si p.sh.:

Kalimera, o jeto!,

Pos ise, o jeta? etj.

Nga shqyrtimi i materialeve folklorike të botuara dhe të pabotuara të mbledhura në Himarë, Dhërmi e Palasë, është vërejtur se ninullat janë të gjitha shqip. Formulat më të zakonshme të tyre janë: Nani-nani, djalën-o,/ djal’i mir’i nënës-o…(Himarë); Llaj-llaj, të keqen nëna!… (Dhërmi); Llaj-llaj, të keqen nëna,/ xhan, o djal’e zëmër-o… (Palasë). Të njëjtat formula i

gjejmë edhe në fshatrat shqipfolëse: Nai-nai, djalën-o,/ nai-nai, bebin-o,/ bebin e vogël-o…; Llaj-llaj, kuçullaj,/ a të miratë babaj…

(Pilur); Llaj-llaj e nina-nina,/ ky djali në skutina… (Vuno).

Në vajtimet dhe vajet e Himarës vërehen të njëjtat rite e zakone si në mbarë Labërinë. Burri vajtimin e bënte me britma dhe bejte, që thuheshin në këmbë, ndërsa gruaja me vaje dhe me të çjerrë. Dikur vajtimi bëhej me lugatje, ashtu si në

Kallarat. Por midis fshatrave të Himarës vërehen edhe dallime: në Pilur, lugatjet i bënin gratë, kurse në Himarë, lugatje bëjnë burrat e gratë, boritje bëjnë vetëm burrat. Për sa u përket melodive të vajeve në fshatrat dygjuhëse,

ato janë melodi tipike vajesh labe dhe me fjalë e vargje shqip. Sikurse vërente para 80 vjetësh Gj. Sheldija, Himara, Dhërmiu e Palasa «sa për kangë e vajtime i bajnë në gjuhën shqipe»72.

Në këto fshatra, plaka që nuk dinë shqip, i qajnë të vdekurit shqip. Pasthirrmat dhe shprehjet klishe të këngëve të vajit janë:

O baba, i ziu unë (Dhërmi); Qani, o male, qani, o det; O Lame, 72 Gj. Kola, Himara, Hylli i Dritës, 1934, nr. 11–12, f. 579.

vëllai nurë; Korba ditë e korba natë; O biro, biri im; Derëzeza që në ballë; U e zeza për vëllanë; E zeza, o rrënjëdalë; O rrënjëdali vëlla (Himarë); Hajmedet, o Dhimë Lekë (Dhërmi).

Më në fund, titujt e respektit me të cilët u drejtohen më të rriturve anëtarët më të rinj të familjes, në gjithë fshatrat e Himarës

janë fjalë të vjetra të shqipes, karakteristike për trevat jugore të Shqipërisë. Të tilla janë: babë “gjysh”, babëzot “gjysh”, çeço “kunati i vogël”, dadë “nëna dhe motra e babait”, lalë, meme “gjyshe”, mëmëzonjë “gjyshe; zonja e madhe e shtëpisë”,mëmëzot “gjysh”, mëmëzote “gjyshe”, tatë “baba”, tato “gjysh”,tatëzot, tatëzonjë, imzot “bashkëshorti”, totó “babë; prift”, papa “prift” etj.